Taille route
Welkom bij "Taille route uit ca 1948",
De hierna volgende beschrijving van een route die door geheel de omgeving voert, ben ik toevallig tegengekomen en heb ze onverkort vermeld omdat er veel interessante informatie in wordt gegeven. Niet alleen zoals het er toen uitzag, wat overigens op sommige momenten nogal afwijkt van de huidige omstandigheden, maar ook op een andere manier een leuk historisch overzicht geeft uit de streek.
De tekst is geschreven door W.L. LECLERCQ overgenomen uit Limburg Reisboek.
LIMBURG OP ZIJN SMALST
Eigenlijk is dit opschrift niet helemaal juist: ergens in het Noorden, bij Heyen, is het grondgebied der provincie nog smaller, maar in de ,,wespentaille” omtrent Susteren, omgeven door vreemd gebied en niet breder dan 10 tot 15 kilometer, spreekt de term meer tot de verbeelding dan in de tegen Brabant aanleunende voelspriet; Zuid-Limburg hangt er inderdaad als een wonderlijk, dik achterlijf onderaan. Deze zaken bemerkt men overigens alleen wanneer men een kaart voor zich neemt ; de mensen noch de dingen zijn hier smaller dan elders, integendeel, er woont hier goed volk’ in een schoon land.
De Rode beek, die uit de Brunssumer heide komt, vormt de Oostgrens; ongeveer evenwijdig daarmede en op geringe afstand stromen de Vloedbeek en de Geleen; bij Oud-Roosteren komen ze alle drie bij elkaar en gaan bezuiden Echt met een duiker onder het Juliana-kanaal door naar de Oude Maas. Een land van levend water en vruchtbare rivierklei, en het is maar jammer dat het water niet helder en zuiver meer is. Het waterschap
van de Geleen en Molenbeek doet zijn best om aan de vervuiling door de mijnen een einde te maken, maar het mijnbedrijf heeft weinig egards ‘voor anderen, en ter wille van de kolen en de stikstof schijnen wij genoegen te moeten nemen met roetig water en verzakkende huizen. Op enkele onbetekenende waterloopjes na zijn alle beken in dit gebied gekanaliseerd en daar zij over het algemeen geen diepe dalen hebben, moest men om overstromingen te vermijden dijkjes er langs leggen. Vooral de Vloedbeek, vroeger de smalste van de drie, thans tot centrale waterlossing gepromoveerd, is weinig meer dan een kanaal tussen hoge dijken. Zoals gebruikelijk heten de verschillende delen van hun loop telkens anders; vooral de Geleen heeft vele namen: Welterbeek, Sluisbeek, Molenbeek en beneden de samenvloeiing met Rode en Vloedbeek, Groenbeek. Men krijgt van het land tussen Echt en Sittard niet de indruk dat het water veel invloed op zijn vorming heeft gehad. Zagen we in het Noorden overal voormalige beddingen van de Maas, in het Midden tamelijk diep uitgeslepen beekdalen, hier is van dat alles heel weinig te bespeuren. Bovendien is er hier slechts gering verschil in niveau tussen middenterras, laagterras en rivierklei; het lijkt wel of de Maas dit land reeds lang geleden links, of liever rechts, heeft laten liggen en of het min of meer gelijkmatig is afgeslepen door de wind en het uit het Zuiden komende beekwater, dat er vrij en ongebed over heen stroomde.
Ten Zuiden van Echt ligt evenwel althans één vrij duidelijke verlaten Maasbedding en één echt Midden-Limburgs beekdal: de Doort en de Haverbeek. We wandelen het dorp uit naar Ophoven: genoeglijk boerenland met veel boomgaarden en Canada’s langs
de Molenbeek. Even voorbij het gehucht zien we in de weiden de grondduiker, waardoor de Canjelbeek onder de Molenbeek door naar de Geleen gaat langs de kanaaldijk. Canjel is een ouderwets woord voor een overdekte waterleiding; zo lezen we in een oud stuk van ,,een stenen kaniel in de Pepinusbrugge”, er zijn echter nog vele Canjel-beken in Limburg. Wij volgen nu deze, die in haar bovenloop Haverbeek heet en uit het Susterense Broek komt. Bij de voormalige trambaan komt de Middelgraaf er in ; beide beken
hebben helder water. Hier begint de oude Maasloop, als een poort van laag weiland tussen het hoger gelegen golvende bouwland aan weerszeiden. Na een kwartiertje verbreedt de laagte zich en dan ligt het kleiige broekland voor ons. Vroeger was het één dicht en welig wassend loofbos, dat thans naar de zuidelijke rand is teruggedrongen. Langs de Canjelbeek is veel klei gegraven voor de pannenfabrieken, waardoor vrij grote, ondiepe plassen zijn ontstaan die al aardig begroeid beginnen te raken met grote lisdodde, egelskop, glidkruid, grote waterweegbree, wolfspoot en allerlei struikgewas. Een zijweg leidt naar het bos, en dat moet ge met eerbied betreden, want het is een der mooiste bossen van ons land, dat al veel op de Zuid-Limburgse gaat lijken, al ligt het in een vochtigen laagvlakte. Behalve eiken en Canada's groeien er essen, kersen en prachtige abelen; onder de struiken zien we veel hazelaar, kornoelje, sleedoorn en iep, en de kruidenflora doet voor die der Zuid-Limburgse bossen niet onder: anemoontjes, primula’s, viooltjes, aardbeitjes, salomonszegel, andoorn, eenbes (er groeien veel exemplaren met vijf bladeren), orchideeën, aronskelk, helmkruid, grootbloemmuur, penningkruid, boslathyrus, klimop, nagelkruid, dat is zo wat men bij een oppervlakkig bezoek op een mooie dag in Juni kan vinden, om van vlinders, insecten en kruipende dieren maar niet te spreken. Er lopen goede paden door dit paradijs en ge behoeft niet in het struikgewas te dringen om van al
dat moois te genieten, Langs de zuidrand liggen prachtige weiden met begroeide greppels en rijen slanke, jonge populieren tot aan de
Middelgraaf: de oude grens tussen Gelder en Gulik, aan de overzijde waarvan tot Dieteren golvend bouwland met veel populieren
ligt, en die ge met enige moeite langs kunt wandelen in westelijke richting tot waar het bos eindigt.
Daar lag in oude tijden een sterke burcht in het moerassige land, een voorpost van de Geldersen tegen die van Gulik, waarschijnlijk kort na de omwalling van Echt gebouwd, ,,arx quondam validissima”, thans nog het Slötje genoemd. Het is een gewichtige pion geweest in de grote strijd tussen de Habsburgers en Bourgondiërs enerzijds en de door Frankrijk gesteunde Geldersen anderzijds. In 1494 trok keizer Maximiliaan tegen Gelder op en veroverde Nieuwstadt, dat echter spoedig door hertog Karel van Egmond werd hernomen. Daarna bleef het een
paar jaren betrekkelijk rustig, maar toen Gulik en Kleef ook zijn zijde gekozen hadden, achtte Maximiliaan de tijd gekomen om door te zetten, en hij trok met een sterk leger op tegen de burcht van Echt, Weken lang werd deze verdedigd door de drostinne, Cecilia van Hamel van Elderen, weduwe van ridder Willem van Vlodrop, drossaard van Montfort en erfvoogd van Roermond, maar kort na Nieuwjaar 1498 moesten de Geldersen het slot ontruimen. Er schijnt verschil van mening te zijn geweest tussen de dappere bevelhebster en haar soldaten, waarbij veel Echtenaren waren; volgens de sage althans werd zij vóór de ontruiming wegens haar hard optreden door haar volk onthoofd; bovendien moet zij voor straf eeuwig als de ,,juffrouw zonder kop” in de nachtelijke moerasdampen van de Doort blijven ronddwalen. Haar eigen lezing van het geval is, dat zij de Echtenaren uit wraak over hun wandaad niet met rust wil laten. Het Slotje werd kort daarna heroverd door Karel van Egmond; hij schijnt echter dit toch een te ver vooruitgeschoven post gevonden te hebben en heeft het zelf verwoest. Een kleine honderd jaar geleden stonden de bouwvallen nog in het bos; thans kan men met enige goede wil in enige oneffenheden nog de wallen en grachten herkennen. .
Naar het Oosten wordt het bos wat ijler; we komen uit bij een moerassige strook langs de spoorlijn; aan de overzijde der Middelgraaf ligt een pannenfabriek te midden van uitgegraven plassen en dicht struikgewas. Door een brede Canada-laan bereiken we de spoorlijn, waar bij het voetbalveld een paar prachtige zware eiken staan. Aan de andere zijde ligt het oud-adellijk huis De Horst in zijn grachten, thans een deftig 18e-eeuws gebouw, geheel begroeid, met de zeer brede schuren in een vierkant opgetrokken; een laan van tamme kastanjes leidt er heen. Er is een kampeerterrein en dat lijkt voor de Doort niet zo gunstig; met dit uitzonderlijk mooie bos moeten we zeer zuinig omgaan. Voorbij de eerste huizen van de buurtschap Slek gaan we rechts af naar het u beloofde beekdal van onze oude bekende, de Canjelbeek in haar bovenloop. In de zomer staat zij meestal droog, daar het meeste water wordt afgevoerd door de Middelgraaf, die men langs de Zuidrand van het bos tot hier heeft doorgetrokken. Het is een groen dal tussen de wijde bouwlanden, in het begin natte weitjes afgewisseld met struikgewas, dat naar het Zuiden hoe langer hoe meer de overhand krijgt en ten slotte overgaat in het dichte Slekkerhout, een wildernis waarin men gemakkelijk de weg kwijtraakt, al is zij niet uitgestrekt. De vegetatie op de ietwat zure beekbezinking is niet zo
weelderig als in de Doort, hoewel hazelaar, anemoon, grootbloemmuur en hemelsleutel er nog veel voorkomen;. het meeste zware hout is geveld. Ge komt ten slotte wel uit bij de Middelgraaf, waarlangs mooie opgaande elzen groeien; er is echter geen brug en ge zult naar de grote weg moeten om over het water te komen. Hier begint reeds het spoorweg-emplacement van Susteren en in die richting is er voor de wandelaar weinig meer te beleven; het bos
langs de lijn is bedorven door overdruk bezoek der inwoners van de buurtschap Heide, tegenwoordig Mariaveld geheten, die zich sterk, heeft uitgebreid, uiterlijk niet in haar voordeel. Het is beter het bos weer in te duiken; langs de noordzijde der beek en door het akkerland bereikt men dan een alleraardigst weggetje, dat op de rand van het dal naar Slek gaat. Rechts strekken zich de wijde ontginningen uit tot de Duitse grens; alleen bij het gehucht biedt het
landschap nog enige afwisseling. De mooiste weg naar huis is langs De Horst en door de eikenlaan het lage land weer in;een kronkelende weg brengt u dan in het aardige gehucht Gebroek, waarvan het eerste huis in vakwerk is gebouwd, en door het golvende bouwland naar Echt.
En nu trekken we verder het Zuiden in, over het kanaal naar Aasterberg: een tiental grote hoeven, omgeven door een dijk; vroeger was hier een veer over de Oude Maas, dat in de 14e eeuw wordt genoemd. De weg gaat verder door een coupure in de dijk en over de Geleen; van daar af is het water der Oude Maas weer schoon. Rechts ligt in de weiden, voor een grote witte hoeve, de schans of liever het fort Contelmo, in 1633 aangelegd door de
Spaanse bevelhebber van Stevensweert en het enige wat er over is van zijn omvangrijke versterkingswerken. In de kerk van Stevensweert ligt een afgesleten grafzerk van Jonker Joes de Boye, zijn jonge vrouw en zijn schoonvader, die bij de verdediging van Contelmo in 1636 het leven lieten. Men meent wel dat er ook een versterkt huis gestaan heeft; in ieder geval dwaalt er des nachts een vuurman rond. De Oude Maas eindigt hier bij een dijk, die nog altijd Statendam heet, en langs de oude bedding slingerend de weiden in gaat; ge zult er geen spijt van hebben wanneer ge er een eind langs wandelt, want de Maasweiden zijn hier op haar best, vol oude geulen en dijken en glorieuze populieren. Bij de bocht van de weg gaan we rechtdoor en even later rechtsaf, om Roosteren heen, door de weiden naar Kokkelert, een buurtschap van grote, mooie boerderijen vlak aan de rivier. Bij de grootste hoeve, Kokkelershof, ligt een aardig witgepleisterd modern kapelletje. Als de grens weer open is, kunt ge van hier even overwippen naar Maeseyck
en Aldeneyck. Voorlopig zult ge u echter moeten vergenoegen met Roosteren en ge kunt daarmede ook tevreden zijn. Wandel eens langs de weggetjes die in een wijde kring om het dorp heen lopen en geniet van dit prachtige rijke land van boomgaarden, populieren en rustige, oude boerenhoeven, waarvan sommige, in Maasdal-stijl, met allerlei schilderachtige gebouwtjes omgeven zijn. Ook het dorp zelf ademt die grote, wijde rust van het ruisende
Maasland. Het is breed en ruim gebouwd en de oude huizen en boerenhoeven liggen stil te dromen in het groen van boomgaarden en populieren: een zuiver, onbedorven dorp, en dat zal het voorlopig wel blijven in deze vredige hoek tussen de rivier en het kanaal. De kerk vertoont het ‘namaak klassicisme der vorige eeuw, dat men wel Waterstaats-stijl noemt; een Romaanse doopvont en twee herenbanken in het koor zijn, met een paar mooie missaals die ge
echter niet gemakkelijk te zien krijgt, de enige bezienswaardigheden. Bij de kerk zien we een wit kapelletje, dat aan de achterzijde een transformatorhuisje is, en een bijzonder mooi huis met verdieping; aan de achterweg staat er nog precies zo een. Dan is er
nog het Höfkc, waarvan de 16e-eeuwse gevel gecement is en de zijgevel met mergelbanden is versierd ; de toren heeft een boogfriesje
en een koepelspits. De aansluitende hoeve is typisch voor dezestreek; in de schuurmuur, boven de nok van een bijgebouwtje, is
een kruisje met het jaartal 1717 gemetseld. Van het oude kasteel kunt ge nog een stuk van een rond torentje zien aan de zuster-school,
dik in de cement. Het nieuwe kasteel ligt in een fraai park bij de brug, vanwaar men er een mooi gezicht op heeft; de neo-gothische
bekroning van de middenpartij is wat druk, maar de torens met hun gefatsoeneerde spitsen in 18e-eeuwse stijl hebben
toch wel charme. Het oude slot Ter Borch was een Gelders leen; in 1234 wordt het als ,,curtis” genoemd. Tijdens de veldtocht van
Frederik Hendrik in 1632 werd het met het gehele dorp verwoest. Over de brug liggen de grote, oude hoeven van Oud-Roosteren,
thans wat zonderling bekneld tussen de kanaaldijk, de oprit naar de brug en de dijkjes der Groenbeek. Ver naar het Zuiden blinken
de brede rode daken van Bakenhoven en Gebroek in het groene land langs de Geleen. De mooie, moderne kerk van Dieteren, gebouwd
door Boosten, is tamelijk beschadigd, o.a. heeft de zware toren zijn spits verloren. Laat dit u niet weerhouden er eens een
kijkje te gaan nemen; het is een stoer, harmonisch gebouw: een der beste moderne kerken van ons land. Ten Westen van het dorp
ligt de Koppelberg, een lage heuvel bedekt met korenvelden te midden der weilanden, waaraan een hele geschiedenis verbonden
is. Het fijne weet men er nog niet van; de een meent dat hier eens het slot der heren van Dieteren stond, de ander houdt het voor
een voorpost der Geldersen in het Gulikse land. Sommigen vermoeden dat de schepenen van Susteren hier recht spraken onder
een eik; anderen zoeken er de zetel van het leenhof. Zeker is, dat er omstreeks 1275 een leenhof de Koppelberg bestond ; het register
der lenen is bewaard gebleven. De kerk van Dieteren wordt in 1218 genoemd; de laatbank werd in 1284 geschonken aan de
abdij van Hecht door de heren van Dieteren en Born, die broers waren.
Rechts van de weg naar Susteren, langs de Rode beek, waarop twee molens liggen, zijn er grote stukken land weggegraven door
de steenfabriek; daar ontstaat langzamerhand een heel aardige wildernis van water, biezen en struikgewas in de vette klei. En zo
komen we in het stadje van St. Willebrord, dat het in de laatste oorlog wel zeer zwaar te verduren heeft gehad. De meeste huizen
zijn intussen weer wat opgelapt of herbouwd in de archafserende stijl van de wederopbouw, die van weinig fantasie getuigt; men gebruikt
veel miskleurige steen, breed gevoegd, en het beste dat men er van zeggen kan is dat hij met schreeuwerig of hinderlijk is. Susteren
is thans een stil dorp, dat uit één lange, tamelijk doodse straat bestaat. De naam is afgeleid van Suestra, de vroegere benaming
van de Rode beek; het is echter niet verboden te menen, dat het zusterklooster er ook niet vreemd aan is. De H. Willebrord heeft
hier reeds vóór 700 zijn eerste klooster gebouwd, een dubbelklooster voor mannen en vrouwen, waarvan de kerk werd gesticht
door Pepijn van Herstal. De eerste bisschoppen van Utrecht waren tevens abt van dit klooster: St. Bonifatius, St. Gregorius, St. Albericus.
Pepijn verleende de abdij immuniteit en behield zich het recht der erfvoogdij voor; zijn opvolgers hebben daarvan gebruik
gemaakt om het klooster geheel te onttrekken aan de invloed der bisschoppen van Utrecht. Bij de verdeling van 870 kwam Susteren
aan Lodewijk de Duitser; in 882 is het door de Noormannen geplunderd; in 887 gaf de aartsbisschop van Trier aan een monnik
van de abdij Prüm opdracht het te herbouwen. Koning Arnulf van Lotharingen schonk de abdij aan die van Prüm, hetgeen in 895
door zijn zoon Zwentibold werd bevestigd; na zijn dood echter maakten naburige heren zich van haar meester en van Prüm horen
we weinig meer; behalve enige platonische bevestigingen van haar rechten in de 10e eeuw is het eerstvolgende bericht dat in 1260 de
heren van Valkenburg en Dieteren er de baas spelen. De abdij was toen reeds veranderd in een adellijk vrouwenstift, ongeveer gelijk
aan dat van Thorn. De abdijgebouwen zijn na de brand van 1635 slechts gedeeltelijk weder opgetrokken; aan een zwaar gehavende
schuur, van mergel, speklagen en vakwerk gebouwd, kan men er nog resten van vinden en de poortsluitsteen, een 16e-eeuws wapensteentje met drie vogeltjes, is in de muur der crypte gemetseld. Na de sloping der parochiekerk omstreeks 1790 heeft men de kloosterkerk
voor de parochianen bestemd; zij is toen gewijd aan de H. Amalberga, die omstreeks 900 abdis was. Muurbrokken en sporen
van een spitsboog dezer afgebroken kerk kan men nog vinden aan de achtergevel der pastorie, een aardig, wit huis, waarvan
de voorgevel jammer genoeg gecement is. De kerk bewaart nog veel herinneringen aan haar lange geschiedenis. St. Gregorius St. Albericus, St. Amalberga, St. Benedicta en St. Cecilia, beiden dochters van Zwentibold, zijn er begraven;
ook Zwentibold zelf, die een ereplaats in een nog bestaande grafkelder onder het koor kreeg. Zijn stenen grafkist staat thans
opgesteld in een diepe nis in de krocht. Hij was een natuurlijke zoon van koning Arnulf, en volgde hem op als koning van Lotharingen.
Wegens de vele verhalen die er nu nog over hem in omloop zijn heeft men wel gemeend dat hij een legendarische figuur is geweest,
maar dat is toch niet juist. Hij had een palts te Born, heeft bijna zijn gehele leven in deze omgeving doorgebracht en was een
zegen voor het lagere volk, een soort Limburgse Floris V, waarom hij dan ook, evenals deze, door zijn edelen werd vermoord.
Er bestaan echter ook andere lezingen van zijn levensloop. Susterens kerk is een der oudste van ons land en zoals zij er nu staat
is zij nog bijna geheel het werk van de Benedictijner monnik die haar omstreeks 925 bouwde; aan de Westbouw, het kaor en de
kruising is rond 1050 en later in de 12e eeuw nog iets veranderd en er zijn natuurlijk in de loop der eeuwen wel enige reparaties nodig
geweest: in 1890 is zij geheel gerestaureerd en ook nu is men weer bezig de oorlogsschade te herstellen. Er zijn heel wat steensoorten
in verwerkt: keien, kolenzandsteen, tufsteen, mergel, zandsteen, baksteen en de geelgrauwe Nivelsteiner steen van Kerkrade. Zij is
een zeer zuiver voorbeeld van de orthodoxe, vroeg-Romaanse eenvoudige stijl: een schip van drie vierkanten, dwars daarop de drie
kwadraten van het transept en daarachter een koor van één vierkant met een ronde absis; een massaal Westkoor met twee korte
torens, waarin eerst bij de laatste restauratie een ingang is gemaakt. Het schip is gebouwd volgens het gebonden stelsel: afwisselend vierkante
pijlers en ronde zuilen en twee traveeën in de zijbeuken voor elke travee van het schip. De zolderingen zijn vlak; alleen in de
krocht en in het Westkoor vindt men ton- en kruisgewelven. De versiering is sober : gladde lijsten en rondboogfriezen met lisenen,
pilaartjes in de galmgaten en in sommige vensters. Aan de zuidelijke gevel van het dwarsschip bespeurt men enige Gothische details;
verder is alles door en door Romaans: uitwendig stoer en strak, bars en zwaar; inwendig een wonder van stille, zuivere vroomheid.
Het oudste en kostbaarste bezit der kerk is een evangelieboek met miniaturen van omstreeks 850; verder zijn er resten van reliek-schrijnen
en weefsels uit 1100, een massale hardstenen doopvont van 1200, beelden van Maria en Johannes uit 1300 op de fraai gesneden
triomfbalk, drie houten reliek-beeldjes in nissen op het altaar, gesneden door Jan van Stevensweert, en in de zijmuren
bijzonder mooie grafzerken van abdissen, stiftsdames en kanunniken; de oudste is van 1419. Evenals Maastricht heeft Susteren elke
7 jaar zijn Heiligdomsvaart, ter gelegenheid waarvan in 1947 vóór de kerk een religieus spel van pater Jacques Schreurs is opgevoerd.
Het bos van Susteren is waarschijnlijk nog ouder dan de kerk, al moet men er geen duizendjarige bomen zoeken (die zoekt men trouwens
overal in ons land tevergeefs) ; we zullen hopen dat de ruilverkavelaars daarmede een beetje rekening zullen houden. Het
strekt zich uit ten Oosten en ten Zuiden van het dorp; ge kunt achter de kerk een binnenweg nemen en over de spoorlijn naar
het Herenstraatje gaan, dat helemaal geen straatje is, maar een prachtige bosweg. Hij voert u door zwaar, opgaand hout van het
eik-haagbeuk-type: eiken, essen en magnifieke abelen met een bodemflora van hazelaar, kornoelje, sleedoorn en een legertje van
onze schoonste bosplanten. Alles tiert even welig op de voehtige beekbezinking, die het laagterras bedekt van hier tot bij Born en
Limbricht. Waar het terraszand aan de oppervlakte komt neigt . de vegetatie meer naar het eik-berk-type, maar er zijn ook gedeelten
met een soort löss-bodem en een begroeiing die zich in alle opzichten met die der Zuid-Limburgse bossen kan meten, Er lopen
meer wegen en paden door dan de kaart aangeeft en ge kunt hier uren ronddwalen met de koninklijke zang van nachtegaal en wielewaal,
de roep van de koekoek en het dromerig koeren van de tortels in uw oren, mits ge zorgt niet over de grens te geraken en u
wapent met een takje om de talloze horzels te verjagen. Ze zetten zich geheel ongemerkt op uw huid en wanneer ge de steek voelt is
het al te laat. Als ge niet krabt of wrijft, bezorgen ze u slechts een kwartiertje hevige jeuk; toont ge te weinig zelfbeheersing, dan
wordt ge gestraft met dikke builen die u dagen lang kwellen. Naar het Oosten wordt de bodem steeds vochtiger; er liggen
drassige weiden tussen het hout, dat hier minder opgaande. bomen telt, tot bij de Gulickshof, waar de grote ontginningen aanvangen.
In een grote plas, die ten onrechte de weinig frisse naam De Bagger draagt, kunt ge u verfrissen alvorens terug te wandelen. De laag
moeraskalk, die zich hier ter dikte van ongeveer een meter onder het veen uitstrekte, is grotendeels afgegraven. Ten Westen van de
spoorlijn vertoont het bos nog iets meer variatie en zijn de eiken en essen gemengd met zware elzen, espen en berken: de overgang van
het eiken-haagbeukenbos naar het elzenbroek. Susteren kan bogen op een der mooiste en grootste bossen van ons land en men vraagt
zich af of dat nu maar weer in lachende landouwen herschapen moet worden, waarvan we er al zoveel hebben en die toch onze
voedselzorgen niet kunnen wegnemen, terwijl we met ons kleine beetje bos toch wel heel zuinig mogen zijn.
Over akkerland met boomgroepen, waardoor de Vloedbeek tussen haar hoge dijken stroomt, gaan we naar Nieuwstadt. Het is
al heel lang geleden dat deze stad nieuw was; zij heet zo sedert de vroege middeleeuwen, toen het oude dorp Elsene aan de Rode
beek te veel overlast van water kreeg en de bewoners meer westelijk een nieuwe nederzetting stichtten. Bij de normalisatie der beek heeft
men resten van paalwoningen ontdekt en Nieuwstadt voert nog elzen (en Vlaamse gaaien) in zijn wapen, Het kreeg omstreeks
1250 stadsrechten om dezelfde reden als Echt; in 1398 werd het met de grond gelijk gemaakt door zijn eigen heer, Willem van
Gelder, die wilde verhinderen dat de Brabanders en Luikenaren zich er zouden nestelen. De vestingwerken zijn in 1573 gesloopt, en’
thans is het een rustig, landelijk dorp; in de bijna zuiver vierkante plattegrond kan men echter de voormalige vesting nog wel herkennen.
De Geleen stroomt er onder vele bruggetjes door en drijft een genoeglijke watermolen; er is een aardig plein met jonge linden
en een verdienstelijk raadhuisje; tussen het overvloedige groen liggen veel mooie boerderijen, waarvan sommige goed gerestaureerd
zijn, en ook de nieuwe huizen zijn niet lelijk. De kerk vertoont duidelijk de overgang van de Romaanse naar de Gothische stijl.
Het mergelstenen schip heeft ronde vensters tussen lisenen en een spitsboogfries onder de daklijst; de ramen in de zijbeuken zijn rondbogig,
maar onderverdeeld in spitsbogen. De vlakke, bruin houten zoldering rust op zware, ronde pijlers met bladkapitelen; de zij-beuken
hebben kruisribgewelven op ronde bogen; vóór het koor en ook achter in de kerk zien we echter weer spitsbogen: volgens
Dr. Jan Kalf is dit een der eerste pogingen tot een Gothische overwelving. Het koor, omstreeks 1350 gebouwd (het schip is van 1250),
is vroeg-Gothisch, met spitsboogvensters en steunberen. De kerk is twee maal gerestaureerd, in 1862 door Cuypers en in 1939 door
J. Wielders, die een geheel nieuwe toren heeft gebouwd; de oorlogsschade is weer bijna hersteld. In de koormuur bevindt zich een
alleraardigst ampullen-nisje: twee spitsboogjes op zuiltjes, waarboven een versiering van blad- en vruchtmotieven. Verder zijn er
mooie, 15e-eeuwse altaren, helaas wit geverfd, een goed gesneden preekstoel, een modern beeld van de H. Brigitta en aan de laatste
pijlers voor het koor 16e-eeuwse beeldgroepen: een Anna-trits en een St. Dominicus die de rozenkrans ontvangt.
Bij het station ligt het huis Wittem, vroeger een sterk kasteel, in 1444 gebouwd door een heer van Wittem die Nieuwstadt in leen
had, thans een 18e-eeuws herenhuis van gewitte baksteen met een hoog, breed uitlopend pannendak, een bordes, een binnenpleintje
en aan de achterzijde een uitgebouwd kapelletje; een grijze, begroeide poort met geschulpte ornamenten op de stijlen bewaakt de
toegang. De hoeve is nieuw; buiten de met zeer frisse grachten ligt een hoge, oude schuur. Aan de landweg naar Sittard, even voorbij
enige grote boerenhoeven, zien we een paar liggende zandstenen draken op wit gesausde, geprofileerde bakstenen hekstijlen; zij zijn
afkomstig van een 17e-eeuwse schouw. We wandelen eerst door boomgaarden en weiden met Canada's, heggen en knotwilgen,
later over open bouwland, opgevrolijkt door slingerende bomensingels, tot de boerderij Op Roer: een grote; vierkante hoeve onder
vier zware populieren. Het woonhuis heeft mooie vensters en een stoep en op de binnenplaats ligt breeduit de mesthoop: met de
knotwilgen een teken dat we het Zuiden naderen. Wie nog even doorwandelt naar het schilderachtige gehucht Overhoven ziet ook
al spoedig de torens van Sittard en de Kollenberg: het begin van het heuvelland. Als men vergunning heeft voor de verboden strook kan
men door een bosrijk landschap naar het slot Millen gaan. Ten Noorden van de weg kronkelt de Geleen nog een beetje; naar het
Zuiden is zij geheel rechtgelegd in een cementen bedding. Zij staat door een ingewikkeld systeem van sluisjes in verbinding met de
Vloedbeek, die hier begint en haar pas gegraven oevers al flink ondermijnd heeft, hetgeen men nu met cement probeert te verhelpen.
De middeleeuwse burcht van Millen is in 1287 door de Brabanders in brand gestoken ; er staat nu nog een imposante ruïne
binnen de grachten: een hoge, ronde toren van drie verdiepingen, met spitsboognissen aan de binnenzijde en schietgaten, de onderbouw
van een muur en een zeer zwaar gebouwd gedeelte van het kasteel. Om de poort van de verdwenen voorburcht heeft men in
de 17e eeuw het nieuwe huis, gebouwd, waaraan in de loop der jaren nog al wat veranderd is, maar het is een bijzonder charmant
geheel gebleven. Alle gebouwen zijn gewit; de woonvleugel heeft een gezwenkte trapgevel en in een knik staat een lage, dikke toren met een gezellig spitsje. De spits van het poortgebouw slaat echter alle records van gezelligheid: een lage, brede, leien, geknikte pyramide; de zeer diepe en massieve poort heeft aan de buitenzijde een spitse, aan de binnenkant een ronde boog. Een kostelijk verblijf zoals het daar ligt in het lage land langs de Rode beek, te midden van boomgaarden en populieren-weiden en met het aardige torentje van het dorp Millen op de heuvelrand aan gene zijde van de landsgrens.
We gaan terug langs Roer en bereiken bij de spoorlijn de grote weg, die we een eind naar het Noorden volgen. Ge behoeft daarvoor niet te schrikken, want ge zult niet gemakkelijk in ons land een weelderiger, sappiger landschap vinden dan tussen het viaduct
en Susteren, zo bij voorbeeld de prachtige weiden langs de Limbrichter beek en de kaarsrechte laan die naar het kasteel van Limbricht
voert. Bij de zijweg naar Nieuwstadt gaan we linksaf, het Limbrichterbos in. In het midden staat wat naaldhout en ook een
paar transformatorhuisjes, verder is alles loofbos: voornamelijk
eiken en berken met enkele essen, Canada's en abelen; de bodemflora
is typisch voor het ietwat zure eiken-berkenbos: dalkruid en
adelaarsvaren, maar anemonen en sleutelbloemen groeien er ook.
Men krijgt de indruk dat de lemige bodem wat te sterk ontwaterd is en dat men de gewoonte heeft de goede bomen te veilen en de
slechte te laten staan: er staat weinig zwaar hout en het bos maakt geen verzorgde indruk; ook zijn er veel konijnen. Maar het strekt
zich over een grote oppervlakte uit en wie niet al te fijn proeft zal er zeker volop genieten. Langs een kleiner bos bereiken we de weg
naar Holtum, die ons door mooie weiden en akkers met populieren naar het kasteel Wolfrath voert, Het ligt te midden van lindenlanen
en exotisch geboomte binnen dubbele grachten met helder water. De eerste brug voert naar het poortgebouw van de voorburcht,
dat omblokte hardstenen kruisvensters heeft, een wapensteen van 1663 en een valbrugfìront ; onder de poort vindt men nog
resten van de houten machinerie, welke diende om de valbrug op en neer te halen. Aan de binnenplaats zien we een gevelsteen (1657)
en een beeldje in een nis. De tweede brug voert naar het kasteel, dat in een winkelhaak is gebouwd; in de hoek staat een mooie
toren met een barokke spits. De achterzijde is minder fraai dan de voorkant, waar men de natuurstenen kruisvensters opnieuw heeft
aangebracht. Het interieur van het kasteel dateert uit de tijd waarin het gebouwd werd (17e eeuw).
Holtum is een vriendelijk dorp met mooie boerderijen, vooral in de omgeving der kerk, een niet onverdienstelijk bouwwerk van
Kayser; men kan er een zeer druk altaar, een fraaie preekstoel en een wijwatervat in het portaal bewonderen. De toren dateert uit
de 13e eeuw; de twee bovenste geledingen en de spits zijn er bij de wel zeer drastisch uitgevoerde restauratie aan toegevoegd, en men zou direct geloven dat hij door een van onze neo-romaniserende architecten geheel nieuw was opgetrokken. Even buiten het dorp,
tegenover een pas aangelegd voetbalveld, ligt het huis Holtum, een wit, eenvoudig 17e-eeuws gebouw met rechte topgevels en een klein torentje, gebouwd op de zware mergelstenen tongewelven van een middeleeuws adellijk huis. Binnen de gracht liggen aan
weerszijden der brug genoeglijke voorgebouwtjes; het linkse heeft ronde poortjes, het rechtse een open hal met iets te kolossale pijlers.
De Geleen, waarop aan de weg naar Susteren twee gedeeltelijk vernieuwde watermolens liggen, stuwt hier haar roetig water door een
bijzonder mooi, parkachtig landschap; aan de andere zijde ligt Buchten, waar men fundamenten van Romeinse gebouwen heeft
gevonden; de Romaanse toren is bedorven, in de kerk staan twee 17e-eeuwse koorbanken en de middeleeuwse klok, een der oudste van ons land, is gered. Verder is er niet veel te beleven, tenzij ge belangstelling hebt voor de nieuwe grote haven en de sluis, die 11
meter verval heeft en waar men met het water op en neer gaande meerkoppen voor de schepen heeft gemaakt. Naar het Noorden
slingert de Reydsgraaf zich door het vredige akkerland; de oevers zijn begroeid met knotwilgen, struiken en Canada’s. Dicht bij het
Juliana-kanaal staat links van de weg, tegenover een bosje met een grote abeel, een grenssteen Gulik-Gelder.
Op de brug (waarom heeft men deze belangrijke waterweg zulke armoedige, goedkope bruggetjes gegeven?) hebt ge een schoon gezicht
op het land langs de Maas, vol watertjes, heggen, knotwilgen en Canada’s. Even buiten de grote hoeven van Illikhoven, aan de
weg naar Roosteren, ligt een diep, bultig weiland dat wel een voormalig fort lijkt. Een brugje over de Kingbeek voert naar de eenzame
hoeve Danielsweert, waarvan alleen de schuur niet verwoest is. Zij ligt vlak aan de snelstromende rivier en was vroeger een belangrijke
bezitting van de ridders der Duitse orde; men noemt haar ook nog wel Ridderweert. We gaan verder langs de Maasdijk,
het wijde, verloren land in: groen gras en groene bomen, hier en aan de overzijde. Door de boomgaarden bij de coupure kunt ge
linksaf gaan naar de Kingbeek, die haar begroeide oeverzomen door het sappige land slingert; zij stroomt snel, maar het water is niet
zeer helder. Ge bereikt dan al spoedig de eerste huizen van Papenhoven en Grevenbicht (,,Beeg” in het dialect), een groot en verspreid
liggend dorp met een mooie moderne kerk van Jos. Cuypers en Jan Stuyt; vooral inwendig is zij de moeite van het bezichtigen waard:
van gele baksteenopgetrokken, donker, maar vol sfeer en vroomheid. Men heeft hier de fundering van een Romeinse villa teruggevonden:
twee lagen zware keien aangevuld met grint, en in de omgeving zijn veel overblijielen van gebouwen en begraafplaatsen
uit die tijd ontdekt, o.a. een monumentale put, die naar het museum in Leiden is overgebracht, Wanneer ge langs de Hervormde
kerk de binnenweg naar Obbicht neemt, ziet ge even voor het kruispunt aan uw linkerhand een kleine, begroeide heuvel, omrasterd
met prikkeldraad; men noemt hem de Jodenberg (Grevenbicht bezat vroeger een synagoge), maar het is een Romeinse grafheuvel,
die later tot Joodse begraafplaats diende. Ge nadert hier de overgang van het laagterras naar het middenterras; het land
wordt geleidelijk hoger en ge ziet van hier uit op een compleet woud van Canada-populieren aan de overzijde der rivier. Op
: enige afstand van de Maas begint hier ook de löss-laag, die bijna geheel Zuid-Limburg overdekt. We gaan verder door golvend
bouwland; de uiterwaarden zijn hier aan de Belgische zijde breder dan bij ons: groen land met witte boerenhoeven. Obbicht biedt weinig bezienswaardigs; de kerk is in Waterstaat-stijl gebouwd door een aannemer samen met de pastoor. Het heeft een oude geschiedenis en is waarschijnlijk reeds sedert de vroegste tijden bewoond geweest, al lag het toen niet op deze plaats. Romeinse en Germaanse oudheden zijn er in menigte gevonden; in
1936 heeft men er nog een grote Merovingische begraafplaats ontdekt met complete wapens en sieraden. Het is een der oudste vrije
rijksheerlijkheden van ons land; de heren hadden o.a. het recht munt te slaan. Hun burcht wordt omstreeks 1250 genoemd; ,,Op-bycht”
lag toen waar nu de Maas stroomt en het tegenwoordige dorp heette Overbroek. Toen Karel van Bronkhorst, heer van Obbicht en Papenhoven, de zijde van Oranje koos, werd zijn slot door de Spanjaarden verwoest in 1570. Na zijn dood hertrouwde zijn weduwe met Philips van Bentinck, die in Spaanse dienst was en in 1580 het kasteel weer in zijn oude glorie herstelde. In 1710 verwoestte een geweldige brand zowel het slot als het dorp; zeventig jaren later is naast de resten der kelders een nieuw kasteel gebouwd in Lodewijk XVI-stijl, dat er thans nog staat. Het ligt in het lage land vlak aan de rivier tegen de begroeide rand van het plateau in brede grachten en een mooi park; de middenpartij is misschien wat zwaar, maar verder is het eenvrolijk, zwierig lustslot. . . . geweest, want het is thans wel heel erg verwaarloosd. Aan het park is lelijk geknabbeld, de grachten zijn dichtgegroeid, een uitgebrande
voorvleugel is niet hersteld. Het aardige, witte voorgebouw is bewoond en ziet er beter uit.
De weg gaat verder door het lage land; links ligt de steile and van het middenterras, aanvankelijk mooi begroeid met opgaand hout en struiken, later verdrongen door de kanaaldijk. We moeten het plateau beklimmen om Berg te bereiken; het draagt zijn naam met ere, want het ligt op een hoge heuvel en de straten zijn tamelijk steil. Het is een aardig dorp met veel schilderachtige binnenplaatsen en een geheel vernieuwde kerk, die nog wel enige middeleeuwse gedeelten heeft; ze zijn echter niet zichtbaar. Zij is geheel rondbogig; de beschildering der zuilen zal niet ieders bewondering hebben. Bij de kerk ligt een hoeve in vakwerk en speklagen gebouwd; een gevelsteentje vermeldt 1771--1716. Op de hoek van de weg naar de Maas zien we een enigszins bedorven gezwenkte gevel, in een zijstraatje er tegenover een bijzonder mooie puntgevel met 1660 in een steentje, en verder naar de rivier een aardig
wit huis, waarin een riet- en teenvlechterij is gevestigd; ge kunt er gerust eens binnenwandelen. De weg loopt steil naar beneden, naar
de gierpont, die nog niet gemotoriseerd is; het land aan de overzijde
boeit door zwaar geboomte en statige eikenlanen. Vermoedelijk lag
daar het in de 12e eeuw genoemde adellijke goed Berg, ,,een Hof
tot Bergen op de Mase bij Stockem, genamet Uythuysen”, dat
waarschijnlijk door de Mase verzwolgen is.
De weg loopt verder over het plateau, want de rivier schuurt
hier onder langs de rand; hij ligt ongeveer even hoog als de kanaaldijk
en geeft uitzicht op het golvende, boomrijke bouwland aan de
overzijde van het kanaal; de steile terrasrand aan de rechterzijde
is mooi begroeid. Halverwege Urmond ratelt en knettert de grinderij
Juliana.
Urmond is een der schilderachtigste dorpen van Limburg, een
echt Maasdorp met steile straatjes, stoepen, pompen en binnenplaatsjes,
en ik ben er altijd een beetje trots op dat mijn grootmoeder
er geboren is, Vooral in de omgeving der kerk vindt men
veel pittoreske huizen, o.a. langs de trappen die achter de kerk naar
beneden voeren, waar een wit huis met een overgekraagde verdieping
staat. De kerk zelf, in 1793 gebouwd, is niet bijzonder mooi,
maar zij doet het toch alleraardigst op haar ommuurde heuvel en
met haar barok torenspitsje. Er naast staat het oude schippershuis,
waarvan men nog steeds niet weet of het een gildehuis of een gesticht
voor ouden van dagen is geweest: een bijzonder mooie Renaissance
gevel in baksteen met natuurstenen arnament: dubbele
lijsten met ronde en vierkante blokjes er tussen (men noemt dat
een triglyphen-fries), mergelbanden, omlijstingen van venstertjes
en duivengaten en sierlijke zijkanten: trapjes, kwartronden en
voluten. De pui is enigszins bedorven door de grote ramen der gelijkstraatse
verdieping; de oostelijke zijgevel is versierd met mergellagen.
In de zijmuur heeft men een fronton gemetseld dat boven
een deur thuis behoort: een groen veld met een witte duif en het
opschrift Au Saint Esprit 1570; de gevel draagt in ankers het jaartal
1617 (de 6 is weggevallen). Beneden aan de Maas staat een huis
van drie verdiepingen met een fraaie 18e-eeuwse gevel en een aardige
poort; het is met de witte Maasdal-hoeve bij het klooster der
paters Conventuelen getrokken. Het beekje waaraan het dorp zijn
naam ontleent, de Ur (een Keltische naam), stuwt hier zijn niet
zeer helder water door een voormalige Maasbedding naar de
rivier. De Hervormde kerk ligt in het Zuiden van het dorp op de
rand van het plateau: een wit gebouwtje met een pittoresk torentje
en een aardige pastorie; het dateert uit 1685.
Urmond, vroeger Oirmonde genoemd, is een oud dorp: hier
begint de rij nederzettingen uit het steentijdperk die door Dr. Beckers
zijn ontdekt en tussen Stein en Elsloo het talrijkst waren. In
1153 verklaart keizer Frederik 1 dat het behoort tot het aartsbisdom
Keulen; het wordt een vrijheid genoemd en heeft stadsrechten
gehad, muren, grachten en een belangrijke haven aan de
Maas; er is nu nog een weiland dat de Haefgenoemd wordt.
Wanneer we de brug over gaan, wordt het pas goed duidelijk hoe
onbarmhartig deze Maasdorpen van hun achterland zijn afgeknepen
door het Juliana-kanaal; men kan zonder overdrijving van
onthoofding spreken. We gaan meteen linksaf naar de in 1942 gerestaureerde
Maria-kapel: een alleraardigst achthoekig bakstenen
gebouwtje met een leien spitsje en een luifel op bakstenen zuiltjes,
overschaduwd door linden. In elk der zeven muurvlakken bevindt
zich een nisje, waarin men vroeger een voorstelling van een der
zeven smarten van Maria kon bewonderen. In het veld staat een
standerdmolen uit 1803, die wel eens een verfje mag hebben, en al
spoedig zijn we bij de Oude Baan, een kaarsrechte weg die van
Born naar Beek leidt en tegenwoordig Sanderboutlaan heet ter
herinnering aan koning Zwentibold, die ook wel Sanderbout genoemd
werd. Hij loopt over de Graetheide, oorspronkelijk een
dicht bos, dat door roofbouw tenslotte in heide is overgegaan en
thans geheel ontgonnen is. Koning Zwentibold schonk dit bos,
groot 6666 bunder, aan de bewoners der omliggende dorpen:
Obbicht, Papenhoven, Berg, Urmond, Stein, Elsloo, Beek, Geleen,
Munstergeleen, Sittard, Limbricht, Guttecoven, Born en Buchten;
zij mochten er hout kappen en vee weiden. De pastoors moesten
elke Zondag bidden voor de zielerust van Sanderbout en zijn echtgenote
Oda; dit gebruik is nog met zo lang geleden afgeschaft. De
administratie en de rechtspraak werden gevoerd door de heer van
Born, die ook het jachtrecht had en een deel der boeten mocht behouden.
Toen de hertog van Gulik de heerlijkheid Born verkocht,
behield hij zich de rechten op de Graetheide voor. Omstreeks 1815
is zij tussen de verschillende dorpen verdeeld, naar verhouding van
het aantal gezinnen; de oppervlakte was toen aanzienlijk kleiner
dan in 895.
De Heksenberg is begroeid met kreupelhout, de Welse heuvel
met jong bos: dennen, berken en Amerikaanse eiken; aan de rechterzijde
van de weg ligt een verlaten bruinkoolgroeve: een diepe
kuil, beplant met berken en sparren en omzoomd door Ganada’s.
In het Zuid-Oosten zien we een wit klooster met een mooie toren
en daarachter de staatsmijn Maurits. We gaan langs het landhuis
Graetheide, een aardig, wit huis met een mansarde-dak; de grote
. hoeve sluit er in een vierkant bij aan. De Welse heuvel heet zo omdat
er in 1 768 een groot Frans leger heeft gekampeerd; tot een veld-slag
met de Duitse troepen is het toen niet gekomen. Ook meent
men wel dat Zwentibold hier gesneuveld is op 30 Augustus 900;
anderen geloven dat dit in de *buurt van Buchten plaats had.
Het is nu een vredig, weids land met boomgroepen en statige lanen
van beuken en eiken. Langs een grote hoeve met een verdieping
komen we weer op de Oude Baan, die hier verhard is; men kan
Heksenberg en Welse heuvel hier goed in het land zien liggen.
Bij de eerste zijweg rechts gaan we het land in, breed golvend en
afgewisseld door licht, opgaand bos met veel berken en op de
hoogste top ook dennen. Daarna nemen we de weg die door golvende
akkers en bosjes langzaam afdaalt naar het mooie loofbos
bewesten Guttecoven, dat langs het dal der Hondsbeek doorloopt
tot Grasbroek; er ligt een lelijk pompstation van de Staatsmijnen
in. De weg loopt hier dood en we moeten linksaf naar Born, dat in
een groot vierkant om het kasteel gebouwd is: de oude palts van
Zwentibold, waar in de 12e eeuw een sterke burcht werd opgetrokken. In 1365 was Walram van Valkenburg er heer; later kwam
het aan Gulik, dat het omstreeks 1650 verkocht aan baron de
Lerode, kanunnik te Luik en minister van de Gulikse hertogen. Hij
heeft het tegenwoordige kasteel gebouwd, dat in 1928 door brand
vernield en niet meer hersteld is. De oude burcht was verwoest in
de strijd tussen Willem van Gulik en Gelder en Karel V, later herbouwd
(Parma heeft er gelogeerd) en in de 17e eeuw weer vervallen.
Het ligt binnen dubbele grachten, die nog tamelijk schoon
zijn; men bereikt het over drie bruggen. Het is thans een ruïne en
alleen aan de vier hoektorens is nog te zien welk een vorstelijk slot
het is geweest. De bouwvallen zijn begroeid met vlierstruiken; het
wemelt er van kauwen, nachtegalen en kleine zangvogeltjes en
ergens ligt een zwaar gesmede ijzeren haardplaat met een wapen:
een toonbeeld van verwoesting en verlatenheid, dat mij altijd het
plaatje van Waldemar Daäe en zijn dochters uit de sprookjes van
Andersen voor de geest brengt, al zijn er wel ruïnes die uiterlijk
meer daarop gelijken. In het park bedrijft men de warmoezerij;
van de imposante slothoeve is de poort weggebroken, zodat er
thans twee gebouwen zijn ontstaan, elk met een zware hoektoren;
in het ene is een boerderij, in het andere een zagerij gevestigd en
beide zijn tamelijk verwaarloosd; Een prachtige abelenlaan voert
naar de banmolen, die helaas verwoest is.
Born ontleent zijn naam aan de bronnen die hier vroeger ontsprongen,
een ervan, het St. Maartensputje, bestaat nog. Het dorp
is een beetje bedorven door de spoorlijn van de mijn naar de haven,
maar er zijn toch nog veel mooie hoeven te bewonderen. Dicht
bij de kerk, een neo-gothisch bouwwerk van J. Franssen, staat een
oud huisje, wit gekalkt, met een overgekraagde verdieping op
mooie balken en een afgeschuinde hoek; de verdieping is in vakwerk
gebouwd. Het is enigszins beschadigd en de bewoners waren
er in het geheel niet mee ingenomen dat het gerestaureerd zou
worden : ,,Wat kapot is, is kapot, en wat heeft men aan oudheidkunde
en schoonheid? ” De oude schuur er naast is door een
nieuw woonhuis vervangen, dus ze mogen toch niet klagen. Aan
de weg naar Grevenbicht staat het Hubertus-kapelletje, een 18e-eeuws
bakstenen gebouwtje met muurnissen en dichtgemetselde
ronde raampjes en een eigenaardge, naar voren overstekende klokhelm;
oostelijk van het dorp ligt het Borner bos dat de moeite van
een bezoek overwaard is.
De weg naar Limbricht volgt ongeveer de mijnspoorweg; de
Hondsbeek is hier een onfris, stilstaand watertje. Een met glorieuze
abelen beplante weg voert naar het kasteel Grasbroek, vroeger een
sterke burcht die aan de hertog van Gulik behoorde; in 1525 ruilde
hij het vervallen slot met de drossaard van Born die het tegenwoordige
huis liet bouwen. Het is thans als boerderij in gebruik
(de eigenlijke hoeve is verwoest) en tamelijk verwaarloosd; de
grachten zijn vervuild en het erf ziet er ook met appetijtelijk uit.
Het is een hoog bakstenen huis met twee mergelbanden en kleine
vensters, een puntgevel aan de ene en een gezwenkte gevel aan de
andere zijde, en een vrolijk met mergellagen versierde traptoren.
Het afdakje en de gecemente stoep bij de ingang zijn nieuw; in de
muur ziet men de aanzet van een verdwenen zijvleugel. .De kelders
hebben zware ton- en kruisgewelven. Achter het huis ligt een bijzonder
mooi loofbos; het is er zeer vochtig en als ge goed zoekt
ontdekt ge misschien nog een klein bronnetje; in ieder geval zult
ge er een prachtige plantengroei vinden. De Hondsbeek heeft hier
haar oorsprong en zij is hier heel wat frisser dan in het weiland.
Guttecoven is een landelijk dorp; de nieuwe kerk heeft een laat-Gothisch
mergelstenen koor uit omstreeks 1400 en bezit verder een
mooie Romaanse doopvont. We bereiken de weg weer bij de verwoeste
hoeve de Beukeboom; aan de andere kant beginnen de
voorposten van het Limbrichter bos: weitjes met struikgewas en
randen van opgaand hout: eiken, essen, Canada's en abelen. We
nemen de landweg naar Limbricht, vanwaar men een mooi gezicht
heeft op het bos, de kaarsrechte laan naar Nieuwstadt, het
kasteel en de oude kerktoren. Zo ongemerkt zijn we. weer terechtgekomen
in een land waar de torens niet verwoest zijn, en dat is
werkelijk een verademing. De weg volgt ongeveer de grens tussen
laag- en middenterras, en naar het Zuiden wordt het land steeds
hoger en krijgt het karakter van het löss-plateau: heel anders dan
de vochtige overstromingsvlakte rond Nieuwstadt en Susteren.
De kerk van Limbricht moet ge eens goed bekijken. Het is een
der oudste parochies van ons land; volgens de overlevering werd
de eerste kerk omstreeks 800 gebouwd op de plaats waar vroeger
een Romeinse tempel heeft gestaan. Onwaarschijnlijk is dat niet,
want Limbricht was in de Romeinse tijd een vrij belangrijk centrum
en in een weide bij de pastorie zijn twee sarcophagen uit die
tijd opgegraven. Het lijkt niet onmogelijk dat de hoofdbeuk opgetrokken
is op resten van die oudste kerk; de onderbouw van zware
keien en de eigenaardige plattegrond geven wel grond aan dat
vermoeden. In de noordelijke muur ziet ge een dichtgemetseld
rondboogpoortje van kolenzandsteen; op de onderbouw heeft men
verder gebouwd met mergel en later met baksteen; aan de Oostzijde
is in de 13e eeuw een laat-Romaans koor opgetrokken met
een boogfries en rondboogvensters in driepas-nissen. Omstreeks
1500 is de kerk vergroot met een korte, smalle zijbeuk van mergel ;
daarvóór en opzij van de hoofdbeuk heeft men de toren opgetrokken,
een echt Limburgse dorpstoren, eveneens van mergel, vierkant,
effen met twee lijsten, rondboog-galmgaten en de klassieke
achtzijdige ingesnoerde leien spits. In 1651 verhoogde men beide
beuken en voorzag ze aan de Oostzijde van trapgevels; in de muren
ziet men cartouches en een wapensteen. De sacristie en het voorportaaltje,
waaraan muurvarentjes groeien, zijn er tenslotte in de
vorige eeuw aan toegevoegd. De kerk is buiten gebruik en begint
een beetje te vervallen: de vensters en de spits zijn beschadigd.
De nieuwe kerk, waarin de mooie inventaris zich bevindt, is een
niet onverdienstelijk bouwwerk, maar wel wat zwaar en grauw met
al die blokken Nivelsteiner steen.
Langs de pastorie, een mooi huis met een bedorven voorgevel,
bereiken we het kasteel. Een brede, heldere gracht, een brug met
drie bogen, een imposante voorburcht, waarvan het rechter gedeelte
lager ligt dan het linker, met niets dan hardstenen schietsleuven
aan de buitenzijde, een wapensteen boven en een mooi
bakstenen gewelf onder d e poort, een enorm binnenplein, weer een
brug over een brede gracht en dan ligt het trotse slot van Nicolaas
van Breyll voor ons op een geterrasseerde heuvel. Het is een voornaam,
rustig, evenwichtig bouwwerk, in een vierkant om een
binnenplein opgetrokken in baksteen met hardstenen geblokte
kozijnen en aan de Noordzijde een uitgebouwde kapel en een toren,
waarvan de barokke spits aan het ietwat stroeve slot nog een zekere
zwier geeft. Het is zonde en jammer dat het zo verwaarloosd wordt;
de bordestrap begint al in elkaar te vallen en met het interieur is het
droevig gesteld.
De burchtheuvel en de onderbouw met zijn zware gewelven en
schietgaten zijn wellicht overgebleven van het kasteel dat omstreeks
1250 in dit woelige grensgebied tussen Gelder, Gulik en
Brabant werd gesticht. Lymborch was een vrije rijksheerlijkheid
met muntrecht, het slot open huis voor de Brabantse hertogen; ten
slotte is het bij Gulik gekomen, maar dat heeft heel wat strijd gekost
en Nicolaas de Breyll heeft zijn omstreeks 1630 nieuw gebouwde
huis herhaaldelijk moeten verdedigen tegen die van Gulik,
met weinig succes: eenmaal moest hij vluchten, een tweede maal
ontkwam hij aan de gevangenschap door zich in de toren te verbergen.
Men meent wel dat de dorpelingen heulden met de Guliksen,
want Nicolaas schijnt geen gemakkelijk heer te zijn geweest.
In 1813 diende het kasteel als hospitaal voor Franse soldaten; men
zegt dat er zevenduizend verpleegd en zevenhonderd gestorven zijn ;
de plaats waar ze begraven liggen heet nu nog het Franse kerkhof.
Limbricht, vermoedelijk de geboorteplaats van de bekende
miniatuur-schilders Pol en Hetman van Limborg, is nog altijd een
mooi dorp, al is er de laatste jaren veel veranderd en al heeft men
wel eens, evenals in Born, de indruk dat de mijnen er een zwarte
hand op gelegd hebben. De beek althans is vervuild, al hebben de
mijnen daaraan geen directe schuld; van de watermolen staat nog
een mooie grote schuur en van de vele oude boerenhoeven heeft er
een een verdieping, een ver overstekend schuurdak en een zonnewijzer
met het jaartal 1799
De entrée van Sittard is aan deze zijde niet zeer gelukkig, maar
bij welk zich uitbreidend stadje is dat in onze tijd eigenlijk wel het
geval, en als ge eenmaal de rijksweg gepasseerd zijt en het centrum
bereikt hebt, zal het u misschien moeilijk vallen dit vrolijke, gezellige
plaatsje op de grens van Midden- en Zuid-Limburg weer
vaarwel te zeggen. Maar dat behoeft ook pas in het volgende
hoofdstuk; ge kunt hier gerust een paar dagen of een week blijven,
er zijn goede hotels en zowel in de omgeving als in het stadje zelf
is genoeg te zien; bovendien vindt ge er vriendelijke en vrolijke
mensen.
Sittard heeft een lange en bewogen geschiedenis. Er zijn Romeinse
munten gevonden en eikenhouten, uit één boomstam gemaakte
grafkisten uit de Frankische tijd, die in het museum te
Maastricht bewaard worden. Het behoorde tot de dorpen die met
de Graetheide begiftigd werden en was in de 10e eeuw reeds een
vrij belangrijke plaats, tevens vrije rijksheerlijkheid met muntrecht,
waar, de hertogen van Limburg, vervolgens de heren van
Heinsberg en later die van Valkenburg de scepter zwaaiden. Reeds
vóór het in 1243 stadsrechten kreeg, was het met wallen en grachten
versterkt; de vechtjas Walram de Rosse van Valkenburg, die
er in 1299 een kapittel stichtte, werd in de kerk begraven. In 1318
werd het veroverd door Jan III van Brabant; hij verleende het
dezelfde rechten als de overige Brabantse steden, maar moest in
1334 weer het veld ruimen ingevolge een arbitrale uitspraak van
de Franse koning, welke inhield dat hij het aan Dirk IV van Valkenburg
in leen diende te geven. In 1400 ging het over aan de hertogen
van Gulik; in de 15e eeuw werd het in pand gegeven aan de
graaf van Meurs, die in de strijd tussen Arnold en Adolf van Gelder
de partij van laatstgenoemde koos; hij werd daarin gesteund door
Karel de Stoute, die in 1473 de stad innam. Daarna is zij voortdurend
het toneel van de grote strijd tussen Habsburg en Bourgondië
enerzijds en Gelder en Frankrijk anderzijds; nog in het jaar
1543, waarin het verdrag van Venlo werd gesloten, is er dicht bij
de stad een grote slag geleverd, waarin de Geldersen onder Dirk
Hoen, genaamd van der Lippe, het Brabantse leger op de vlucht
dreven. Dan komt al spoedig de tachtigjarige oorlog, die tot het
allerlaatst voor Sittard een aaneenschakeling van belegeringen en
plunderingen was. In de jaren 1676-1678 is de stad door de Fransen
ongeveer met de grond gelijk gemaakt en deze slag is zij niet
meer te boven gekomen al zijn de vestingwerken later wel op bescheiden
schaal hersteld. In de vorige eeuw heeft men ze gelijk
toen gebruikelijk was grotendeels gesloopt; er is echter nog wel
iets van over en ge kunt over de met linden beplante ,,wallen” bijna
de gehele stad, omwandelen. Ge hebt er een aardig gezicht op de
rode daken en de moestuintjes in de voormalige grachten; bij de
Pullestraat en langs de beek ontdekt ge nog oud muurwerk en
achter de Putstraat een verbreding en verhoging die de naam
bastion Sanderbout draagt. Het lijkt een wat rommelig plantsoentje,
waar een Joodse grafsteen rondzwerft, maar het belangrijkste
zit onder de grond: een zeer zwaar gebouwde kazemat met gangen.
Het is overigens overal genoeglijk wandelen in Sittard. De Limbrichterstraat
is druk en gezellig, er zijn voortreffelijke banketbakkers
en er staan aardige huizen, zo bijv. de winkel van De
Gruyter, die een in vakwerk overgebouwde verdieping heeft (omstreeks
1600) en het huis er naast, dat in de 17e eeuw gebouwd is:
op de tweede verdieping ziet ge drie engelenkoppen en een hardstenen
kruisvenster, op de derde twee leeuwenkoppen. In een
winkelstraat moet ge altijd naar boven kijken om iets moois te
ontdekken; de puien zijn meestal gemoderniseerd. Ook de Markt
is allergezelligst en ook hier staan fraaie huizen, waarvan het 19e
eeuwse raadhuis wel een der minste is; op de hoek van de Gats ziet
ge bijv. weer een huis uit 1600 met een overgekraagde verdieping
in vakwerk. Aan de andere zijde staat de St. Michielskerk, een van
onze mooiste barok-kerken. De onderbouw van de gevel, geheel
in baksteen opgetrokken met Toscaanse pilasters, is strak klassicistisch;
de bovenbouw vertoont de rijke barokstijl met lijsten, beeldnissen,
Ionische en composiet pilasters en een groot zandstenen
reliëf, waarin de H. Maagd aan St. Dominicus een zeer dikke
rozenkrans schenkt; het torentje heeft een gefatsoeneerde ballenspits,
Het is een lange kerk zonder zijbeuken, die slechts aan één
zijde ramen heeft; bij de ingang staat een wijwatervat met een
marmeren wapensteentje; de muren zijn geheel betimmerd met
druk gesneden eikenhout, waarin ge vele heiligen der Dominicaner
orde kunt herkennen; verder zijn er een aantal schilderijen in de
stijl van Rubens en Van Dyck en alles is zo barok als ge het in ons
rustige vaderhand maar vinden kunt. Het geheel dateert uit omstreeks
1650 en de kerk behoorde bij het Dominicanenklooster,
thans verbouwd tot gezellenhuis, waarvan ge in de Oude Marktstraat
nog een 1 7e-eeuwse gevel met een mooie poort kunt bewonderen.
De nieuwe kerk er naast is niet fraai en er tegenover
heeft men iets heel erg lelijks neergezet. De kapel van het Dominicanessenklooster
St. Agnietenberg met enige 17e- en 18e-eeuwse
gebouwen kunt ge goed zien van de Agnietenwal af.
Het zou wat eentonig worden stuk voor stuk alle bezienswaardige
huizen te gaan opnoemen; ge moet zelf maar eens goed rondkijken,
vooral in de Plakstraat, Pullestraat, Rosmolenstraat en Putstraat.
En vergeet vooral niet het oude en ietwat vervallen stadsgedeelte
bij de Greusen- en Molenstraat. Daar vindt ge straatjes en slopjes
waar een mens ongemerkt vermoord zou kunnen worden; daar
staat de Tempel, een hoog, nors huis met een gezwenkte gevel en
het jaartal 1654 in de muurankers; daar staat ook, tussen twee
watermolens aan de beek, de Hervormde kerk, nog steeds Geuzenkerk
genoemd, in 1637 gebouwd als brouwerij en na een brand in
1681 herbouwd met een mooie traptoren van baksteen met geblokte
hoeken en kozijnen en een slanke koepelspits.
En dan is er de onvolprezen St. Petruskerk. Als ge een paar dagen
in Sittard blijft, maak er dan een gewoonte van er bijv. ‘s morgens
en ‘s avonds een half uurtje door te brengen: het wordt een goede
herinnering voor uw leven. Zij is een zuiver voorbeeld van de vroeg-Gothische
stijl der Maasgouw, de Maas-gothiek, die zich nog niet
geheel heeft losgemaakt van de Romaanse tijd. Kenmerkend daarvoor
zijn vooral de zware, korte, gedrongen pijlers en de brede,
lage scheibogen, de eenvoudige, uit bladmotieven bestaande versiering
der pijler-kapitelen en de driepasnissen en lisenen aan de
onderbouw van de toren. In sterke tegenstelling hiermede staat
het laat-Gothische koor, met hoge smalle vensters, rijzige pilaster-bundels
en rijk versierde kapitelen. Het koor is bijna even lang
als het schip; beide hebben vier traveëen. Hoewel de kerk een
bewogen geschiedenis achter de rug heeft, zijn de hoofdvormen
toch goed bewaard gebleven en is er weinig aan verknoeid; alleen
de grote ramen, die men in 1916 ter gelegenheid van het gouden
priesterfeest van deken Canoy in de oostelijke muur der transeptarmen
heeft aangebracht, moest men maar weer zo gauw mogelijk
dichtmetselen. Schilderwerk, beelden en andere ornamenten zijn
bescheiden en in stijl en men bewaart aan deze kerk de herinnering
van een gaaf, zuiver en indrukwekkend geheel.
In 1299 stichtte Walram de Rosse te Sittard een kapittel ; van de
kerk die in de akte wordt genoemd heeft men in 1937 de zware
funderingen gevonden ten Noordoosten van het tegenwoordige
koor. Zij werd omstreeks 1380 geheel herbouwd en deze nieuwe
kerk is met uitzondering van de toren en het koor tot in onze dagen
bewaard gebleven. Het transept is kort daarna vernieuwd, de
toren en het koor omstreeks 1500. Merkwaardig is dat deze, hoewel
ongeveer in dezelfde tijd gebouwd, zulk een verschillendestijl
vertonen. Bij de verwoesting der stad in 1677 moest ook de kerk het
ontgelden; men kan nu nog zien aan de gewelven en de bovenmuren
in de eerste twee traveeën hoe slordig deze schade destijds
hersteld is. De toren kreeg toen een zeer hoge en zeer barokke spits
van wel zes gefatsoeneerde geledingen, die in 1857 verbrand is; de
kerk werd daarbij eveneens beschadigd en men droeg Dr Cuypers
op alles te herstellen. Hij heeft dit zeer grondig gedaan, misschien
wat veel in de traditionele stijl zonder rekening te houden met de
eigenaardigheden der Maasgothiek, maar over het algemeen toch
op verdienstelijke wijze. Het koor moest van de grond af opnieuw
worden opgetrokken; de voor de stijl der Maasgouw zo typische
zij-ingang (ook een Romaans element) is vervallen (een wijwatervat
vormt de enige herinnering er aan) en de toren kreeg zijn
tegenwoordige bekroning, ietwat fantastisch, maar toch wel zwierig
en vrolijk. Het is ten minste altijd een verkwikking voor de ziel
als men, van Roermond komende, kerk en toren boven het geboomte
van de wallen ziet liggen, en niet minder wanneer men het
wat kleine pleintje om de kerk rondwandelt en haar van alle kanten
bekijkt; vooral de hoeken tussen het dwarsschip en het koor, waar
aan elke zijde een kapel en een sacristie (vroeger kapittelkamer) is
aangebouwd, zijn bijzonder schilderachtig. Vergeet ook niet het
oude St. Petrusbeeld aan de zuidelijke ingang eens goed te bekijken;
het is vermoedelijk van de oudste kerk afkomstig.
In de kerk zijn veel schone dingen te bewonderen. Een Calvariegroep
in het noorder zijportaal, grafzerken in de muur van het
hoofdportaal, mooie ramen, een hardstenen wijwatervat met vier
kopjes, een 14e-eeuwse liggende Christus in een nis bij het rechter
zij-altaar, mooi beschilderde vleugels op het linker zij-altaar, een
groot kruisbeeld uit de 15e eeuw in de triomfboog, een preekstoel
in Lodewijk XV stijl en vooral de prachtige, rijk gesneden koorbanken,
aan weerszijden een dubbele rij. Zij zijn omstreeks 1450
vervaardigd en vertonen de laat-Gothische stijl, al is er in latere
tijden wel iets aan veranderd, vooral aan de zgn. misericardes: een
soort korte stoeltjes waarop de kapittelheren min of meer ongemerkt
konden steunen wanneer zij erg lang moesten staan. Wie
goed kijkt, kan aan deze stoeltjes en ook aan de armleuningen kostelijk
geypeerde en dikwijls zeer vermakelijke mensen- en dieren-figuren
ontdekken. Het indrukwekkendst zijn de hoge voorzijden
van dit koorgestoelte: links de kroning van Maria, rechts de Annunciatie
en aan beide zijden in het onderste gedeelte profeten-figuren,
alles bekroond door rijk Gothisch ornament. Wie van
latere stijlen houdt kan zijn hart ophalen aan de biechtstoelen en
aan een epitaaf van Eva van Boetberg in het linker zijkoor. Het
hoogaltaar is eind vorige eeuw gemaakt naar een ontwerp van de architect J.Kayser
In het museum ,,Het Land van Sittard”, gevestigd in het voormalige
Jezuïten-tehuis,aan de Plakstraat, kunt ge, behalve allerlei
historische merkwaardigheden, een barok altaarfragment uit de
kerk zien, bekroond door een bovenbouw in dezelfde stijl uit de
voormalige kerk van Bingelrade.
Om ook onze eigen tijd recht te doen wedervaren kunnen we
ons verblijf in Sittard, de eindpaal van het Midden, de poort naar
he t Zuiden, eindigen met een bezoek aan de gebouwen van het
Groene Kruis en de school voor maatschappelijk werk.
Tot zover het verhaal van W.L.LECLERCQ, wellicht is hiermee U interesse extra aangewakkert om de streek eens te bezoeken of om een volgende keer met een andere "bril" alles te bezien.
Voor opmerkingen: @ Email