Inleiding
Vanuit het inmiddels verdwenen gehucht Gebroek, waar thans het bedrijventerrein Holtum Noord ligt, begon op 15 januari 1945 de operatie Blackcock. Deze operatie van het Britse leger had als doel om de Duitsers terug te dringen naar de rivier de Roer. Het gehucht Baakhoven werd op die dag veroverd door de Engelsen nadat het bijna 4 maanden tussen de frontlinies van de geallieerden en de Duitsers had gelegen. Die verovering was een moeizaam gebeuren door de felle weerstand van de Duitse troepen en het slechte weer. In Baakhoven en omgeving zijn daarbij veel Engelse en Duitse militairen gesneuveld of gewond geraakt. Dieteren werd op 16 januari 1945 bevrijd en Susteren op 17 januari 1945. Na de bevrijding lag de streek bezaaid met landmijnen, voorraden munitie en niet ontplofte granaten. Dat oorlogstuig moest opgeruimd worden omdat het een gevaar vormde voor mens en dier, in het bijzonder voor de boeren bij het bewerken van het land. In Susteren werd medio 1945 tussen Baakhoven en Susteren aan de Baakhoverweg tegenover de hoeve De Rijkskamp een terrein voor het opslaan van explosieven ingericht. Daar werd munitie naar toegebracht uit Midden-Limburgse gemeenten. Het ruimen, het transport en de opslag werd grotendeels gedaan door Duitse krijgsgevangenen. In dit artikel beschrijf ik eerst de bevrijding van Baakhoven en vervolgens een tweetal dramatische naoorlogse gebeurtenissen in de buurt van Baakhoven. De persoonlijke drama‘s (doden, gewonden en verwoestingen), die de oorlog en de bevrijding voor de inwoners van Baakhoven meebrachten, laat ik in dit artikel buiten beschouwing.

Baakhoven in de frontlinie
In de eerste jaren van de Duitse bezetting ging het leven in Baakhoven zo goed en zo kwaad mogelijk door. De boeren bleven hun land bewerken, hun vee verzorgen, de koeien melken. De inwoners in loondienst (mijnen, spoorwegen) gingen naar hun werk. Er werd getrouwd, kinderen werden geboren, inwoners stierven. Vrij snel na de bezetting werd een dertigtal levensmiddelen en andere artikelen gerantsoeneerd en onderworpen aan een distributiestelsel. De boeren in Baakhoven hadden niet zo veel last van de rantsoenering van levensmiddelen. Zij konden producten van hun land, melk van hun koeien, eieren, vlees van hun varkens en fruit van vruchtbomen gebruiken. Ook had iedereen in Baakhoven een moestuin. Veel producten werden ook ingemaakt voor de winterperiode. Na de huisslacht van varkens werd het vlees gepekeld in een vleeskuip of gedroogd. Van melk die niet geleverd werd aan de melkfabriek, werd boter gemaakt door middel van het karnen van de melk. Dat gebeurde vaak met een karnton waarin handmatig in een langdurig en moeizaam proces met een stok in op- en neergaande beweging de room werd gescheiden van de karnemelk.

Bij ons thuis gebeurde het karnen niet met een karnton met een stok maar met een zogenaamde boterton. De melk werd in die ton gekarnd door een aantal schoepen in de ton, die met een zwengel aan een rad aan de buitenkant van de ton in beweging werden gebracht. Onze boterton lijkt op een kleine, ouderwetse, handmatige wasmachine. Die boterton is volgens mijn moeder in de tweede wereldoorlog gebruikt maar daarna niet meer. Die boterton van het merk Miele staat nu bij mij thuis op de overloop. Onze boterton

Het leven in Baakhoven veranderde drastisch in september 1944. De geallieerden waren op 6 juni 1944 geland in Normandië. Na hevige gevechten verliep de opmars redelijk snel. In Zuid-Limburg werd Mesch als eerste plaats in Nederland op 12 september 1944 bevrijd. In de dagen daarna volgden meer plaatsen. Maar de opmars kwam in de tweede helft van september tot stilstand bij de Vloedgraaf, ook ter hoogte van Baakhoven. De Amerikanen nestelden zich in Gebroek. De Duitsers groeven zich in achter de dijken van de Vloedgraaf. Baakhoven kwam in een soort niemandsland te liggen tussen de Geleenbeek en de Vloedgraaf. De Duitsers legden mijnen in het gebied tussen Baakhoven en Gebroek en maakten gevechtsputten voor mitrailleurs in de dijk van de Vloedgraaf. De inwoners van Baakhoven zaten letterlijk tussen twee vuren in. Granaten vlogen over en weer. Huizen en stallen werden verwoest. De bewoners probeerden zich in kelders en provisorische schuilkelders enigszins te beschermen tegen het oorlogsgeweld. Men dient daarbij te bedenken dat de meeste inwoners een boerderij met vee hadden. Dat vee moest verzorgd worden. Koeien moesten gemolken worden.

De bevrijding van Baakhoven
Medio november 1944 werden aan geallieerde zijde de Amerikaanse troepen vervangen door Engelsen. Er werden verkenningspatrouilles te voet uitgevoerd tot aan de Vloedgraaf. Ook de Duitsers voerden dergelijke patrouilles uit, maar dan in omgekeerde richting. Ondertussen gingen de beschietingen door. Op eerste kerstdag veroverden de Duitsers bij verrassing Gebroek. Dat was ten tijde van het Ardennenoffensief, waardoor de Duitsers wellicht meer moed verzameld hadden. De Engelsen verloren bij die verovering veel materieel. Gebroek werd echter weer snel heroverd.
De bevrijding van Baakhoven begon in de vroege ochtend van 15 januari 1945. Het was koud en het land was bedekt met sneeuw. De bedoeling was dat een compagnie van 1/5 Queens Baakhoven en de Vloedgraaf in handen zou krijgen. De genie zou dan over die beek een brug moeten slaan, waarover andere troepen en later tanks zouden kunnen oprukken richting Dieteren. De Engelsen hadden al enkele dagen de beschietingen opgevoerd. Eerst moesten de vele landmijnen worden opgeruimd die de Duitsers hadden gelegd. Dat gebeurde met vlegeltanks.

Vlegeltank

Ondertussen beschoot de Engelse artillerie Baakhoven. De Duitsers bestookten met mortieren de toegangswegen naar Baakhoven, de oprukkende Engelsen en Baakhoven. De Engelsen veroverden na bittere gevechten Baakhoven. Omdat de voor die avond geplande aanval door de Engelsen werd uitgesteld, kwamen de compagnie van de 1/5 Queens en een te hulp gekomen compagnie van het 9de bataljon/Durham Light Infantry in Baakhoven in een geïsoleerde positie te verkeren. Zij moesten gedurende de avond en de nacht Baakhoven, waarvan de verovering het doel was van de operatie Blackcock, verdedigen tegen de felle tegenstand van de Duitsers. Bij de gevechten om Baakhoven vielen aan Engelse zijde 17 doden en gewonden. Hoeveel Duitsers er gesneuveld zijn, is niet bekend. De eerste inwoners die na de bevrijding in Baakhoven terugkeerden troffen er lijken van zowel Engelse als Duitse soldaten aan.

Een viertal geallieerde soldaten is provisorisch begraven in de moestuin van Gorie Vonken, Baakhoven 1a. Op de graven zijn houten kruisen geplaatst met daarop de namen van drie gesneuvelde soldaten en een onbekende soldaat, met aan bovenkant van de kruisen de vermelding KIA: Killed In Action. Van een van deze soldaten is inmiddels de identiteit achterhaald, mede door een ontdekking van Henk Penders uit Dieteren. Meer over deze soldaten is te vinden op de site http://www.deetere.com/trooper_johnston_deel2 van Henk Penders. Een foto van de vier veldgraven in Baakhoven. Van links naar rechts: Walters, Green, Hall en Unkwown br. Soldier. De foto is afkomstig uit het boek ‘Susteren Schrijft Geschiedenis’ van Evert en Piet Zits.

Bevrijding van Baakhoven. Links de verwoeste woning van de familie Welters, Baakhoven 10 en rechtsboven
de gedeeltelijk verwoeste woning van de familie Denis met schuur, inmiddels afgebroken.

De volgende ochtend rukte het 9de bataljon/ DurhamLight Infantry onder Duits vuur op naar de Vloedgraaf. De genie begon onder dekking van Engels mortiervuur en machinegeweren aan het leggen van een brug over de Vloedgraaf. De Engelse infanterie wilde daar niet op wachten. Men overbrugde met boomstammen, balken en ladders de Vloedgraaf. De infanteristen staken man voor man dat bruggetje over, zwaar onder vuur genomen door de Duitsers. Eenmaal aan de andere kant van de Vloedgraaf, rukten de Engelsen op naar Dieteren. De brug over de Rode Beek bij de Dieterder molen konden ze onbeschadigd in handen krijgen. De Duitser waren blijkbaar zo verrast geweest dat zij hadden vergeten de ondermijnde brug op te blazen.



Inmiddels was de genie er met veel moeite in geslaagd een brug over de Vloedgraaf aan te leggen. Helaas bleek snel dat het werk tevergeefs was geweest. Het eerste pantservoertuig dat over de brug wilde rijden gleed door de sneeuw weg. De brug werd daarbij zo zwaar beschadigd dat hij niet meer bruikbaar was. In de vroege ochtend van 17 januari kon er toch een brug over de Vloedgraaf gelegd worden. Daarover konden militair materieel en voedsel naar de infanterie in Dieteren gebracht worden.

De terugkeer van de inwoners van Baakhoven
De inwoners van Baakhoven waren begin november 1944 voor het oorlogsgeweld gevlucht naar Gebroek in het door de Amerikanen bevrijd gebied. De eerste inwoners die na de bevrijding in Baakhoven terugkeerden, troffen daar een slagveld aan. Huizen, schuren en stallen waren verwoest. Op veel plaatsen lagen lijken van Engelse en Duitse soldaten. In de tuin van Vonken, Baakhoven 1a, lagen drie Engelse soldaten. Tussen de woning van Vonken en Welters, Baakhoven 10, stond een kapot geschoten Engelse tank. Bij de kapotgeschoten schop van Wackers, Baakhoven 12, stond een vernielde Engelse tank met drie lijken die uit de koepel van de tank hingen. De tanks en de lijken zijn later opgehaald door het Engelse leger. In eerste instantie bekommerde niemand zich om de lijken van de Duitsers. De neven Wil Wackers van Baakhoven 12 en 13 hebben die toen begraven in uitgegraven mitrailleurputten, in totaal 22 soldaten. Uit piëteitsoverwegingen werden op de graven ook kruisen met daarop een helm geplaatst. Behalve de lichamen van dode soldaten lagen in stallen en buiten kadavers van dieren. Enkele dieren leefden nog, gewond en uitgehongerd.
De inwoners keerden langzaam terug naar Baakhoven. Het normale leven kwam er moeizaam op gang. Behalve de geheel of gedeeltelijk verwoeste huizen, schuren en stallen, was ook veel huisraad verdwenen. Er was nauwelijks vee. Dat was geslacht door de Duitsers, omgekomen door granaat- en geweervuur of gestorven van honger en dorst. De weg naar Susteren kon vanwege de vernielde brug over de Vloedgraaf niet gebruikt worden.


Situatieschets 1946: Hoeve De Rijkskamp boven de pijl; de Vloedgraaf, op deze kaart vermeld als Vloedbeek,
ligt links van De Rijkskamp. Baakhoven is onjuist als Bakenhoven geschreven (Kadaster Apeldoorn)

De nasleep van de oorlog
De oorlog eiste ook na het einde daarvan zijn tol. Ik vermeld hierna een tweetal zaken.

De brug over de Vloedgraaf
Bij de bevrijding van Baakhoven was de brug over de Vloedgraaf bij de huidige waterzuiveringsinstallatie vernield. De bewoners van Baakhoven en Gebroek waren daardoor zeer onthand. Zij hebben toen het initiatief genomen om zelf een brug te bouwen met lange boomstammen en niet-gebruikte balken van de Baileybrug die de Engelsen bij de Kemp over de Vloedgraaf hadden gebouwd. Leo van Helden uit Gebroek sleepte met zijn paard de bomen naar de Vloedgraaf. Mathieu Swillens, een jongen uit Buchten, maakte bij het trekken van de laatste boom de trekhaak vast. Toen het paard in beweging kwam, trapte het op een tankmijn, die ontplofte. Mathieu stond er vlakbij, werd getroffen en was op slag dood. Leo werd bijna gestikt onder het paard vandaan gehaald. Het tragische ongeluk vond plaats op 9 maart 1945.


Kruisbeeld in 2020 bij de brug over de Vloedgraaf

De ontploffing van een munitieopslagplaats
Na de oorlog vormde het achtergebleven wapentuig een groot probleem. Overal lagen mijnen, munitie, niet ontplofte granaten en ander gevaarlijk tuig. Dat vormde niet alleen een gevaar bij het opruimen van puin van gebouwen die verwoest of beschadigd waren maar vooral in het vrije veld. Volwassenen en kinderen liepen het risico per ongeluk, bij het spelen of door onachtzaamheid gewond of gedood te worden. Vooral voor de boeren was het een groot probleem. Nog afgezien van andere problemen zoals verwoeste huizen, stallen en schuren en het tekort aan vee, konden zij het land niet zonder gevaar bewerken. Volgens een krantenbericht zouden er in juli 1945 in Limburg al 80 Nederlandse burgers omgekomen zijn bij het ruimen van de mijnen. De gevaarlijkste gebieden in de omgeving van Baakhoven bevonden zich in de buurt van de Vloedgraaf, waar aan het einde van de oorlog langdurige en hevige gevechten hadden plaatsgevonden. Het was dus zaak om zo snel mogelijk het oorlogstuig op te ruimen.

Na de oorlog zijn veel NSB'ers, leden van de Nationaal Socialistische Beweging, opgepakt en gestraft voor het samenwerken met de Duitse bezetter. 154 NSB-leden werden ter dood veroordeeld. In 110 gevallen is de doodstraf omgezet in levenslang. Veel NSB-ers werden opgesloten in interneringskampen. Ook werden zij te werk gesteld, vaak op gevaarlijke plekken. Zo ook in Susteren. Dat ook ogenschijnlijk eenvoudig werk niet zonder gevaar was, blijkt uit onderstaand krantenbericht. Het dodelijke slachtoffer van de ontploffing was overigens geen NSB-er maar een bewaker. Limburgsch Dagblad 14 juli 1945

In juli 1945 werd met de opruiming een begin gemaakt. Er werd een munitieopslagplaats ingericht tegenover de hoeve De Rijkskamp aan de Baakhoverweg voor het verzamelen en opslaan van oorlogstuig. Daar werd een enorme hoeveelheid munitie, niet alleen uit Susteren maar ook uit andere Midden-Limburge gemeenten naar toe gebracht. Het terrein werd wel bewaakt maar toch slaagden souvernirjagers er wel eens in om munitie te bemachtigen om er siervoorwerpen (bv. vazen van granaathulzen) van te maken of voor een verzameling.
In het voorjaar van 1946 werd een begin gemaakt met het afvoeren van het oorlogstuig. Dat gebeurde door Duitse en Nederlandse SS-ers. Op vrijdag 24 mei 1946, 2 dagen na mijn geboorte in Baakhoven, ging het goed mis. Op die dag gebeurde rond het middaguur waar menigeen voor gevreesd had. Er vond een enorme ontploffing plaats van opgeslagen munitie. De oorzaak was waarschijnlijk het te hard neerzetten van een kist met munitie door Duitse krijgsgevangenen bij het laden van een wagen met mortiergranaten voor transport. De munitie op de wagen ontplofte. Dat veroorzaakte een kettingreactie. De berg munitie die in de omgeving opgeslagen lag ging met een enorme klap de lucht in. Volgens krantenberichten kwamen daarbij twee Duitse krijgsgevangenen om het leven en werden drie andere Duitsers en een Nederlandse militair zwaargewond. Volgens het artikel “Oorlogstuig” in het boek “Susteren schrijft geschiedenis” kwamen zes krijgsgevangenen om het leven en moest een tiental in het ziekenhuis te Sittard worden opgenomen. In dat artikel staat overigens dat de ontploffing op 15 mei 1946 plaatsvond, hetgeen niet juist is. De plaatsen in de omgeving schudden door de explosie op hun grondvesten. Talloze ramen sneuvelden. De explosie was tot in de verre omtrek te horen. Ik moet in Baakhoven de schok gevoeld en het geluid gehoord hebben, maar ik kan me daar niets van herinneren want ik was toen pas twee dagen oud. Volgens mijn moeder ben ik door de schokgolf uit mijn wieg “de lucht in gevlogen”.
De boerderij De Rijkskamp tegenover het munitiedepot werd nagenoeg volledig verwoest. De stallen brandden uit. Het vee kon gered worden op een stier na die in de brand omkwam. De boerderij was pas hersteld van de oorlogsschade. Navrant is dat de bewoners van De Rijkskamp, de familie Buckx, nu voor de tweede keer dakloos werden. Zij waren ook al in november 1944 gedwongen geweest in het kader van de evacuatie hun boerderij achter te laten.

De boerderij De Rijkskamp na de explosie van 24 mei 1946

De herbouw van de boerderij De Rijkskamp is pas in 1948 voltooid. Ook bij die herbouw deed zich een dramatische gebeurtenis voor. De oudste zoon Wim (Petrus Wilhelmus) van aannemer Pijnenburg uit Liessel, gemeente Deurne, is op 27 april 1948 bij een ontploffing van een granaat in de buurt van de hoeve om het leven gekomen. Ter zijner nagedachtenis is daar later een betonnen kruis opgericht. Als kind mocht ik van mijn moeder niet in de buurt van dat kruis komen. Ik begreep toen niet waarom. Later realiseerde ik mij dat dat een gevaarlijke plek was vanwege achtergebleven oorlogstuig. Het kruis is inmiddels verdwenen.

Na jaren in gebruik geweest te zijn voor de landbouw en fruitteelt is later bij de boerderij een grote stal voor paardenhouderij bijgebouwd. De paardenhouderij is inmiddels beëindigd en het complex is thans eind 2020 te koop.


De boerderij De Rijkskamp anno 2020 (Foto Klement Rentmeesters)

Resumé
In dit artikel heb ik in het kort enige zakelijke aspecten van de bevrijding van Baakhoven op 15 januari 1945 beschreven. Verder heb ik aandacht besteed aan twee dramatische naoorlogse gebeurtenissen langs de Baakhoverweg, namelijk de dood van een jongeman bij het bouwen van een noodbrug over de Vloedgraaf op 9 maart 1945 en de ontploffing van een munitieopslagplaats tegenover hoeve De Rijkskamp op 24 mei 1946.




Heeft U een suggestie of opmerking, mail naar info@deetere.nl